Đi xe 30 phút vào sâu trong vùng sa mạc xa xôi bên ngoài Korla, thuộc vùng Tân Cương ở Trung Quốc, người ta có thể thấy khu nhà máy mới nhất của một hãng dệt may thuộc sở hữu của Tập đoàn Jinsheng Group. Bên trong khu tổ hợp trị giá 16 tỷ nhân dân tệ (2,4 tỷ USD) này là hàng loạt các nhà kho khổng lồ được sơn trắng, bao quanh bởi một bãi cỏ nhân tạo mới tinh.
Bước vào trogn các nhà kho này, có thể thấy hàng loạt các cỗ máy cuộn bông lớn (cotton spool), hơn một triệu máy kéo sợi (cotton spindle) màu xanh và đỏ, và hầu như không có bóng người nào, trừ một vài kỹ sư người Đức đi lại xung quanh, để đảm bảo thiết bị chạy với hiệu quả cao nhất.
Trước đây, ngành công nghiệp dệt may đã giúp hàng triệu người châu Á thoát khỏi nghèo đói, nhưng giờ đây xem ra tương lai của ngành này không có chỗ cho con người làm việc nữa.
 |
| Một hệ thống dệt tự động. Ảnh: ShutterStock |
Nhà máy mới của Jinsheng rộng hơn 139ha, gấp hơn 5 lần diện tích sàn của tòa nhà Empire State Building tại New York, nhưng chỉ cần vài trăm nhân công sản xuất cho mỗi ca. Ông Pan Xueping, Chủ tịch kiêm CEO của Jinsheng, nói trong một bài phát biểu hồi tháng 9/2016 ở Urumqi (thủ phủ Tân Cương) rằng: “Dệt may từng là một ngành công nghiệp thâm dụng lao động. Đây là thời điểm bước ngoặt”. Một ngày sau đó, Xueping trả lời phỏng vấn rằng thay vì phải chuyển hoạt động sản xuất sang những nơi có nguồn nhân công giá rẻ, “ngành công nghiệp này có thể có những nhà máy không cần công nhân”.
Công ty của Xueping đang ở vị trí tiên phong của một xu hướng có thể đem lại những hậu quả khó ngờ đối với các quốc gia nghèo nhất châu Á. Việc sản xuất các mặt hàng quần áo và giày dép với chi phí thấp là nấc thang phát triển kinh tế đầu tiên mà Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc và các nước khác đã từng bước lên để thoát khỏi đói nghèo sau Chiến tranh thế giới II. Trong nhiều thập kỷ, quá trình này đi theo một mô hình quen thuộc: Khi nền kinh tế của những nước châu Á đi trước chuyển sang các ngành công nghiệp phức tạp hơn như điện tử, các quốc gia nghèo hơn đã thay thế họ sản xuất hàng dệt may, thông qua cung cấp nguồn lao động rẻ mà các nhà máy công nghệ lạc hậu thường đòi hỏi.
Đây là một quá trình có lợi cho cả đôi bên: các nhà sản xuất có hàng hóa giá rẻ để bán cho các chuỗi siêu thị lớn như Walmart và Tesco, và các nước nghèo có thể tạo ra hàng loạt việc làm, mang lại cơ hội mới cho những người dân vốn trước đây chỉ quen với ruộng đồng.
 |
| Nấc thang tiến tới giàu có của các nước Châu Á: từ dệt may tới thép, rồi tới xe hơi/điện tử, rồi tiếp tục tới các ngành công nghệ và dịch vụ tài chính. Tuy nhiên, ngành dệt may đang bị đe dọa bởi tự động hóa hơn bao giờ hết. Ảnh Bloomberg. |
Ngày nay, Bangladesh, Campuchia và Myanmar đang ở nấc thang đầu tiên này, nhưng xu hướng tự động hóa đang đe doạ cơ hội phát triển của họ. Thay vì mở các nhà máy ở những nước này, các công ty Trung Quốc lại đang tích cực xây dựng các nhà máy sử dụng robot ngay trong nước. Cai Fang, một nhà nhân khẩu học ở Bắc Kinh có nhiều kinh nghiệm tư vấn cho chính phủ Trung Quốc, bình luận: “Cửa sổ cơ hội đang đóng tại cho các nước mới nổi. Họ sẽ không có cơ hội mà Trung Quốc đã từng có trong quá khứ.”
Quá trình chuyển đổi này có vẻ sẽ xảy ra rất nhanh. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) ước tính rằng việc thay thế hàng loạt công nhân bằng robot có thể sẽ xảy ra sau 2 năm nữa. Theo Chang Jaehee, nhà nghiên cứu chuyên về sản xuất công nghệ cao của ILO, hơn 80% công nhân ngành dệt may ở Đông Nam Á đang phải đối mặt với nguy cơ mất việc do tự động hoá. Chang kể lại rằng cô từng trình bày những phát hiện của mình cho một quan chức chính phủ ở một quốc gia trong khu vực, mà cô từ chối nêu tên. Phản ứng của vị quan chức này là gì? Nếu những gì Chang nói là đúng, điều này sẽ dẫn tới nhiều bất ổn và bạo loạn tại quốc gia của ông ta.
Cho đến gần đây, ngay cả khi các robot ngày càng chiếm lĩnh các ngành sản xuất đòi hỏi trình độ cao như ô tô và máy bay phản lực, thì triển vọng áp dụng tự động hóa để dệt khăn tắm hoặc may quần áo có vẻ hãy còn xa. May mặc là một công việc đòi hỏi nhiều sự tinh tế và thận trọng. Việc may một chiếc váy áo đơn giản với một túi áo trước ngực có thể cần 78 bước khác nhau, và các loại máy có thể đạt được sự khéo léo như ngón tay của con người vẫn còn khá hiếm và rất tốn kém. Hơn nữa, các doanh nhân công nghệ cao cũng không có động lực để thiết kế các hệ thống tự động cho một ngành công nghiệp có biên lợi nhuận thấp, dễ tiếp cận nguồn lao động rẻ tiền, và không muốn chi tiêu nhiều cho những thiết bị tinh vi.
Sahil Dhamja là chủ của công ty Sahil International chuyên sản xuất thảm và drap giường, và ông hiện có một nhà máy 500 nhân công tại Ấn Độ. Hồi tháng 5 vừa qua, Dhamja đã tuyên bố tại một hội thảo ở Trung Quốc rằng “Ngày nay chưa có thiết bị nào có thể làm ra những sản phẩm bằng tay như vậy”.
 |
| Một mẫu robot của SoftWear. Ảnh Bloomberg |
Dhamija có lẽ nên ghé thăm thành phố Atlanta tại Mỹ. Một nhóm các giáo sư ngành kỹ thuật và robot của đại học Georgia Tech đã thành lập công ty khởi nghiệp SoftWear Automation vào năm 2007, với mục tiêu tạo ra những chiếc máy có thể thao tác với những tấm vải mềm, và xác định đâu là nơi để khâu và cắt. Sản phẩm đầu tay của SoftWear đã mất gần 7 năm để phát triển, và công ty nhận được một khoản tài trợ 1,75 triệu USD từ cơ quan nghiên cứu DARPA thuộc Lầu Năm Góc. Theo CEO Palaniswamy “Raj” Rajan cho biết, vào năm 2015 SoftWear đã lần đầu tiên bán được phát minh của mình là robot may Sewbot cho các khách hàng ở Mỹ. Doanh thu của công ty trong năm ngoái đã tăng 1.000%, và dự kiến sẽ đạt mức tăng trưởng tương tự vào năm 2017.
Để tạo ra sự đột phá này, đòi hỏi nhiều tiến bộ trong công nghệ thu nhận hình ảnh cũng như cơ khí. Trước khi các robot của SoftWear có thể may quần áo một cách chính xác, chúng cần phải học cách nhìn thấy từng nếp gấp và sợi vải. Hiện tại, Sewbot có thể sản xuất các sản phẩm đơn giản như khăn tắm, nệm và gối, vốn là những sản phẩm đòi hỏi từ 10 bước thao tác trở xuống. Nhưng công ty đang phát triển tiếp các robot có thể may áo thun và những loại quần áo phức tạp hơn như quần jean và áo sơ mi. Rajan nói rằng mục tiêu cuối cùng của SoftWear là “tự động hoá hoàn toàn việc sản xuất, từ thao tác với cuộn vải nguyên liệu cho đến xuất ra thành phẩm”. Ông nói SoftWear đã nhận được sự quan tâm từ các khách hàng ở Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và các nước châu Á khác.
Khi quá trình tự động hóa tăng tốc, không chỉ Châu Á mới bị ảnh hưởng. Nếu chi phí lao động không còn là yếu tố chính nữa, không có lý do gì để các nhà sản xuất không di chuyển nhà mày đến những nơi tập trung phần lớn khách hàng của họ: Bắc Mỹ và Châu Âu, nơi mà trước đây chi phí lao động đã quá cao để tiếp tục duy trì ngành dệt may. Việc có thể loại bỏ hầu hết chi phí nhân công, cộng thêm các chi phí và thời gian vận chuyển hàng hóa, sẽ làm cho việc mở nhà máy dệt may ở Dallas hoặc Düsseldorf thay vì Dhaka trở thành một ý tưởng hấp dẫn.
 |
| Một robot tại nhà máy sản xuất giày tự động của Adidas. Ảnh: Fortune |
Tập đoàn đồ thể thao Adidas của Đức đã chuyển một số hoạt động sản xuất giày từ châu Á sang một nhà máy sản xuất tốc độ cao (speedfactory) tại trụ sở Ansbach của hãng, dự kiến sẽ bắt đầu hoạt động trong năm nay. Vào tháng 5, Tập đoàn Công nghệ Shandong Ruyi (Trung Quốc), chủ sở hữu các thương hiệu xa xỉ như Sandro và Maje, đã tuyên bố sẽ đầu tư 410 USD triệu vào một nhà máy dệt ở Forrest City (Arkansas, Mỹ). Frederic Neumann, đồng phụ trách mảng nghiên cứu kinh tế châu Á tại HSBC Holdings ở Hồng Kông, nói: “Tự động hóa làm cân bằng sân chơi. Một trò chơi chiến lược khổng lồ đã xuất hiện, trong đó các chính phủ sẽ tìm cách thu hút các ngành công nghiệp để mở nhà máy ngay tại địa phương”.
Những người thua cuộc có thể sẽ là những nước nghèo dựa vào các hoạt động sản xuất thâm dụng lao động để phát triển kinh tế. Khi tiền lương tăng ở Trung Quốc, công ty sản xuất vali Transit Luggage tại thành phố Đông Quan đã nhận thấy họ có 2 lựa chọn: di chuyển sản xuất đến Việt Nam là nơi có nhân công giá rẻ, hoặc đầu tư vào hoạt động tự động hóa ngay ở Đông Quan. Các lãnh đạo của Transit đã quyết định chọn giải pháp thứ 2. Theo giám đốc kinh doanh Yang Yuanping, một robot chuyên sản xuất vali bây giờ đã có năng suất bằng khoảng 30 công nhân. Kết quả là, công ty Transit bây giờ sử dụng ít nhân công hơn so với một thập kỷ trước đây, trong khi tăng sản lượng tới 3 lần.
Ngay cả việc tăng tốc độ sản xuất như thế cũng không đảm bảo sự tồn tại trong một ngành công nghiệp đổi mới nhanh chóng. Yang đã bắt đầu lo lắng về sự cạnh tranh từ Ba Lan và Cộng hòa Séc, vì công nghệ tự động hóa lần đầu tiên cho phép các nước châu Âu có thể cạnh tranh về giá với Trung Quốc. Bà nói: “Chúng tôi phải suy nghĩ cách có thể đánh bại họ. Chúng tôi biết họ cũng sẽ đi mua máy móc”.
Bá Ước